2025 жылы Қазақстанның жоғары оқу орындарына қалай түсуге болады?
Қазақстанда Ұлттық бірыңғай тестілеу 16 мамырда басталды. Биылғы жылы ҰБТ тапсыруға елімізде мектеп түлектерінің рекордтық саны ниет білдірген. Осыған байланысты талапкерлерді кейбір мамандықтарға түсу кезінде үлкен конкурс күтеді. Мұндай ақпаратты ҚР ғылым және жоғары білім министрінің кеңесшісі Руслан Емелбаев 14 мамырда С. Аманжолов атындағы ШҚУ-да өткен ашық есік күні кезінде айтты.
2025 жылы Қазақстандағы мектептерді 217 мың адам бітіреді. ҚР ғылым және жоғары білім министрлігінің деректері бойынша, өткен жылмен салыстырғанда еліміздегі жоғары оқу орындарына түсуге ниет білдіргендер саны 30 мың адамға көп. ҰБТ 399 мың рет тапсырылады. Бұл сан әр талапкердің екі әрекеті бар екендігіне байланысты шығып отыр.
Талапкерлер санының өсуі — демографиялық құбылыс. Ал түлектерді оқу үшін отандық жоғары оқу орындарын таңдауы да маңызды. Осыған байланысты көптеген талапкерлер тегін білім алуға арналған гранттар санына қатысты алаңдаушылық білдіруде. Өйткені, түлектер санының өсуі әр грантқа үміткерлердің санының да артқанын білдіреді.
— Мемлекеттік тапсырыс, яғни белгілі бір мамандықтар бойынша мемлекеттік гранттар түлектер санына бағдарланбайды, — деп түсіндірді Руслан Емелбаев. — Басты бағдар еңбек нарығында. Биылғы жылы гранттар саны бұрынғыдай — 70 мыңнан астам. Өсім болмайды. Қайта мамандардың көптігі байқалатын кейбір бағыттар бойынша мемлекеттік гранттың қысқаруы болады.
Министрдің кеңесшісі нақты сандарды ұсынып отыр. 2025 жылы 35 мыңға жуық талапкер математика мен физиканы таңдаған. Оның үстіне 18 мыңнан астам грант инженерлік бағытқа жұмсалады. Бұл мемлекеттік тапсырыс бойынша барлық тегін орындардың шамамен 60 пайызы. Олар 30 мамандыққа бөлінеді. Үміткерлер саны мен гранттар санының арақатынасы әрбір екінші үміткердің грант алу мүмкіндігіне ие болатынын білдіреді. Алайда Қазақстанда математика және физика бойынша ҰБТ нәтижелері айтарлықтай төмен болып қалып отыр. Наурыз айындағы ҰБТ-дағы орташа балл 140 - тан 63 баллды құрайды.
Сонымен қатар, "Дүниежүзілік тарих және құқық" мамандығын ел бойынша 17 300 адам таңдап отыр. Ал бұл мамандыққа тек 173 грант беріледі. Тиісінше, үміткерлер үлкен конкурсқа дайындалуы керек. Грант алу үшін ҰБТ ұпайлары өте жоғары болуы керек. Сонымен қатар, әртүрлі жоғары оқу орындарына түсу үшін әртүрлі тестілеу нәтижесі қажет болуы мүмкін.
— Әрбір университет академиялық еркіндік шеңберінде өзінің шекті балдарын белгілеуге құқылы, — деп атап өтті Руслан Емелбаев. — Шекті балл сіздің жақсы немесе нашар оқитыныңызды білдірмейді. Егер сіз шекті балл жинамаған болсаңыз, онда сіз, біріншіден, гранттар конкурсына құжаттарды тапсыруға, екіншіден, ақылы негізде оқуға құқығыңыз жоқ. Мәселен, Шығыс Қазақстан облысының талапкері өз өмірін математикамен байланыстыруға шешім қабылдады. Ол ҰБТ-да 119 ұпай жинайды. Ұлттық жоғары оқу орындарына шекті балл — 65. Бірақ ол математика пәнінің мұғалімі болғысы келеді. Педагогикалық бағыттағы шекті балл-75. Яғни, ешқандай кедергі жоқ сияқты. Бірақ Еуразия ұлттық университетінде комиссия оған құжаттарды қабылдаудан бас тартуы мүмкін. Егер сіз 120 балдан аз жинасаңыз, Еуразия ұлттық университетінде ақылы негізде де оқи алмайсыз. Оған баратындар саны аса көп. Елордалық жоғары оқу орындары жатақханалар мен аудиториялардың тапшылығына тап болғандықтан шекті баллды көтереді.
Руслан Емелбаев ШҚО мектептерінің түлектеріне "Астана" немесе "Алматы" деген жоғары оқу орнының жоқ екенін естеріне салды. Бойжеткен немесе бозбала оқығысы келетін мегаполисті емес, мамандықты таңдауы керек. Жоғары білімді елордада алуға немесе басқа елдерге оқуға ұмтылудың қажеті жоқ.
— "Болашақ" бағдарламасы бойынша бакалавриатқа гранттар бөлінбейді, — деп түсіндірді ҚР ғылым және жоғары білім министрінің кеңесшісі. — Мұндай тәжірибе он жыл бұрын болған, қазір ол жоқ. Қазір "Болашақ" бойынша гранттар жоғары білімнен кейінгі білімге, яғни, магистратураға, докторантураға және тағылымдамадан өтуге беріледі. Осыған байланысты Президенттің Қазақстанда шетелдік жоғары оқу орындарының филиалдарын ашу туралы тапсырмасы берілген. Қазіргі уақытта елімізде шетелдік жоғары оқу орындарының 30-дан астам филиалы, сондай-ақ екі дипломдық бағдарлама бар. Бұл Қазақстанда білім алып, халықаралық диплом алудың бірегей мүмкіндігі.
Биыл қазақстандық оқушылардың филиалы Астанада ашылатын Кардифф университетіне түсуге мүмкіндігі бар; Батыс Қытай университеті; аграрлық сектор мамандарын даярлау үшін Петропавлдағы Аризона университеті. Екінші жыл қатарынан Батыс Қазақстандағы Британдық ЖОО филиалы Heriot-Watt University жұмыс істейді. Онда энергетика инженерлері, мұнай-газ саласы және IT-сала мамандары білім ала алады. Қызылордада қыркүйек айынан бастап қазақстандық студенттерге Оңтүстік Корея Сеул технологиялық университеті есігін айқара ашады, ол жасанды интеллектпен жұмыс жөніндегі мамандарды дайындайды. Мемлекеттік гранттар бағдарламасы шетелдік жоғары оқу орындарының филиалдарында оқуға да қолданылады. Студенттер үшін міндетті шарт – ағылшын тілін жақсы білу.
Қазақстанның жоғары оқу орындарына түсуге қатысты барлық жаңалықтардың түлектердің мектеп бітіргеннен кейін алатын қорытынды бағаларына қатысы жоқ. 2017 жылдан бастап Ұлттық бірыңғай тестілеу қорытынды емтихан болудан қалды. ҰБТ ұпайлары бағаларға айырбасталмайды және аттестаттың орташа балына әсер етпейді. Сондай-ақ, олар ерекше үлгідегі аттестат немесе "Алтын белгі" белгісін алу үшін де маңызды емес. Тиісінше, үздік студенттер, бұрынғы жылдардағыдай, өз елінде ҰБТ тапсырғанына немесе оқу үшін шетелдік жоғары оқу орнын таңдағанына қарамастан, өз медалін ала алады. Естеріңізге сала кетейік, 2017 жылғы реформаға дейін ҰБТ құрмет белгісін алудың міндетті шарты болған.